Tết Thanh minh của người Tày, Nùng ở Cao Bằng

Tết Thanh minh còn gọi là Tết "bươn slam, so slam", tức mùng 3 tháng ba âm lịch. Tết Thanh minh là dịp con cháu tổ chức tảo mộ cho những người đã chết. Khác với một số dân tộc khác thường tổ chức tảo mộ theo ngày "Thanh minh trong sáng" in trên lịch, bà con dân tộc Tày, Nùng ở Cao Bằng lại tổ chức Tết Thanh minh vào đúng ngày mồng 3 tháng ba âm lịch hằng năm.

Bà con dân tộc Tày, Nùng quan niệm, Tết Thanh minh là dịp để những người đã khuất như ông bà, cha mẹ và họ hàng thân thuộc được về gặp mặt con cháu. Khi ấy, con cháu phải đi tảo mộ và có thể cầu khấn để những người đã chết “phù hộ độ trì” cho con cháu dồi dào sức khỏe, công việc làm ăn được hanh thông, thuận lợi.

Thế nên dù đang sinh sống, làm ăn ở khắp muôn nơi mọi miền tổ quốc, những người con của quê hương Cao Bằng đều sắp xếp công việc để về tảo mộ trong dịp Tết Thanh minh tỏ lòng hiếu kính với tổ tiên. Trong ngày này, tất cả các tuyến đường trong tỉnh đều nhộn nhịp xe cộ, mọi người, mọi nhà tấp nập đi tảo mộ, thắp hương cho tiên tổ tại khu mộ gia đình và các nghĩa trang địa phương

Trong mâm cỗ cúng tổ tiên ngoài mộ của bà con thường có thịt gà, thịt lợn, hương hoa, quả, bánh kẹo, giấy tiền, rượu và một món không thể thiếu là “khẩu nua đăm đeng” (tiếng Tày, Nùng là xôi nếp đỏ, đen). Đây là món xôi nhiều màu sắc đỏ, xanh, đen, tím, vàng... trông rất bắt mắt.

“Khẩu nua đăm đeng” được nấu từ gạo nếp cái - thứ gạo hạt căng tròn, trắng bóng được sát từ những bó thóc nếp treo trên gác bếp nhiều tháng trước đó. Ở đây, khi thu hoạch lúa nếp, bà con không tuốt, mà để nguyên bông lúa nếp, đem bó lại treo lên gác bếp, khi chuẩn bị làm xôi mới xát thành gạo. Khi đó, xôi vẫn giữ được hương thơm của gạo mới. Để có được “khẩu nua đăm đeng” (xôi nếp đỏ, đen), nhưng thực ra là có ba màu đến năm màu (xôi ngũ sắc) là một sự kỳ công và sáng tạo được lưu truyền qua nhiều đời. Nấu “khẩu nua đăm đeng” phải qua nhiều công đoạn. Gạo nếp đem ngâm và được nhuộm bằng lá cây rừng và quả tạo nên màu sắc đẹp mắt, ăn ngon nhưng cũng rất an toàn.

Để nấu được món xôi ngũ sắc này, bà con chủ yếu dùng cây “khẩu cắm” để luộc lấy nước, ngâm gạo đồ xôi. Cây khẩu cắm thường có các màu: tím và đỏ, nhưng màu tím là phổ biến nhất. Ngoài các màu trên, bà con còn lấy nước ép từ nghệ hoặc hoa bjoóc phón để tạo thêm màu vàng; dùng lá cây sau sau để nhuộm màu đen cho gạo. Cùng với phần nếp trắng không nhuộm, mỗi thứ để riêng một góc trong chõ, sau khi đồ sẽ có món “khẩu nua đăm đeng” với năm màu rất đẹp mắt. Ngày nay, người dân ở các huyện và ngay cả thành phố vẫn thường tự mình làm món ăn độc đáo này.

Ngày Thanh minh, các gia đình dậy rất sớm để thịt gà, đồ xôi. Xôi chín, đĩa xôi đơm đầu tiên được đặt lên bàn thờ trong nhà thắp hương tổ tiên. Trước khi tảo mộ, các gia đình bày mâm cỗ gồm: gà luộc (nguyên con), trứng luộc, xôi, thịt, rượu, hoa, quả, bánh gai, bánh rợm, bánh ngọt, kẹo và giấy tiền, vàng mã làm lễ khấn các vị thần linh cai quản, trông nom khu vực có phần mộ của gia đình, xin cho con cháu được tảo mộ.

Phần lớn các ngôi mộ đều đặt trên đồi, núi xa nhà, nên nhiều gia đình thường thụ lộc ngay bên phần mộ của tổ tiên. Mọi người cùng uống rượu và kể cho con cháu chuyện về những người đã khuất, nhắc nhở con cháu chăm chỉ lao động, học tập, để xứng đáng và đền đáp công ơn những người đã khuất.

Hình ảnh các gia đình quây quần bên phần mộ tổ tiên trong Tết Thanh minh của đồng bàoTày, Nùng ở Cao Bằng nói riêng và miền núi phía Bắc nói chung đã tạo nên nét đẹp văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc vẫn đang được các thế hệ giữ gìn, phát huy.