Nhà trình tường của người Dao Tiền - Nét kiến trúc bền vững giữa đại ngàn

Nhìn từ xa, nhóm hộ gia đình Nà Rẻo đẹp như một bức tranh, nổi bật giữa màu xanh ngát của núi rừng, cỏ cây hoa lá xen lẫn là những lá cờ đỏ sao vàng tươi thắm tung bay bên nếp nhà đơn sơ, cổ kính. Nhìn bề ngoài, kiến trúc nhà trình tường khá đơn giản nhưng khi làm thì lại hết sức kỳ công.

Người Dao Tiền quan niệm: “Đất là nơi sinh ra và nuôi dưỡng con người, nên phải sống cùng đất”, vì vậy, ngôi nhà của họ cũng được dựng từ đất của quê hương – bền chắc và kiên cường như những người vùng cao. Tường nhà được làm từ đất sét pha cát, chọn từ những vùng có đất thịt dẻo, mịn, không lẫn sỏi, đá. Đất được trộn đều với nước, cho vào khuôn gỗ rồi “trình” (nện) từng lớp để tạo nên bức tường dày 40-50cm. Kỹ thuật “trình” thủ công ấy đã giúp ngôi nhà ấm vào mùa đông, mát mẻ vào mùa hè, bền vững trước gió mưa, sương núi. Hai bên đầu hồi nhà thường được nện thành hình vòng cung đẹp mắt.

Theo ông Chu Ứng Tích, người cao tuổi trong xóm cho biết: Ngôi nhà của ông đã được hơn 60 năm tuổi. Làm nhà trình tường khó nhất là chọn đất và nện tường. Bởi đất phải dẻo, không có sỏi, nện chặt quá thì nứt, lỏng tay thì sụt. Những gian nhà ở Nà Rẻo đều làm từ khoảng những năm 1960, đến giờ vẫn vững chãi như xưa.

Khung nhà thường được làm bằng gỗ nghiến hoặc gỗ dẻ được liên kết bằng các mộng gỗ tinh tế, gần như không dùng đinh sắt. Mái của nhà trình tường được lợp bằng ngói âm dương tạo nên vẻ mộc mạc, hòa hợp với thiên nhiên. Bên trong gian nhà trình tường được người dân chia làm 3 gian tạo không gian sinh hoạt riêng biệt. Gian chính giữa thường được đặt bàn thờ tổ tiên – vị trí linh thiêng nhất, 2 gian còn lại là nơi sinh hoạt, nghỉ ngơi và cất giữ nông cụ của gia đình. Trong nhà có 1 lối đi dẫn xuống bếp, chính giữa bếp luôn có bếp lửa đỏ rực quanh năm, người Dao Tiền coi đó là biểu tượng của sự sống và đoàn tụ.

Bà Lý Thị Ún, 60 tuổi ở Nà Rẻo chia sẻ: Người Dao Tiền chúng tôi coi bếp là hồn nhà. Trẻ nhỏ mới sinh phải sưởi lửa 3 ngày để lấy hơi ấm của đất. Đêm đến, cả nhà quây quần bên bếp lửa, nghe người già kể chuyện xưa, dạy con cháu sống hiền lành, yêu lao động. Không gian trong ngôi nhà tuy đơn sơ nhưng luôn toát lên sự ấm cúng. Màu đất vàng của tường hòa cùng ánh lửa tạo nên cảm giác bình yên, như vòng tay ôm trọn bao thế hệ người Dao Tiền sinh sống ở nơi đây.

Nhà trình tường của người Dao Tiền không chỉ là nơi ở mà còn thể hiện tri thức dân gian về cách con người ứng xử với tự nhiên. Họ tận dụng vật liệu sẵn có như: Đất, đá, gỗ để tạo nên một không gian sống thân thiện với môi trường, tiết kiệm năng lượng, thích ứng hoàn hảo với khí hậu khắc nhiệt của vùng núi cao. Có thể nói, mỗi ngôi nhà trình tường là một di sản sống, trong từng lớp đất nện có cả những câu chuyện về lao động, tín ngưỡng và mối quan hệ cộng đồng của người Dao nơi đây.

Chị Trần Hà Nhi, du khách đến từ Hà Nội chia sẻ: Trong quá trình tìm hiểu về văn hóa, du lịch Cao Bằng thì với mình điểm lôi cuốn hấp dẫn nhất là nét kiến trúc nhà trình tường bằng đất được xây dựng tuy giản đơn, nhưng lại rất chắc chắn, thể hiện được sự tính toán trong kỹ thuật xây dựng của người xưa. Vào ngày Xuân, khi hoa lê, mận, mơ, đào khoe sắc thắm tạo thêm điểm nhấn cho ngôi nhà khi nhìn từ xa, không gian tĩnh lặng, đẹp nên thơ.

Ngày nay, nhiều gia đình trong xóm Tam Hợp đã xây nhà kiên cố để tiện sinh hoạt, nhưng ở Nà Rẻo những ngôi nhà trình tường vẫn được gìn giữ gần như nguyên vẹn. Ông Hà Hữu Ái, Bí thư xã Thành Công cho biết: Xã luôn chú trọng bảo tồn và phát triển các nét văn hóa truyền thống đặc sắc của người Dao Tiền sinh sống trên địa bàn, những ngôi nhà trình tường được người dân gìn giữ qua các thế hệ, thể hiện ý chí mạnh mẽ, khát vọng tự vươn lên của người dân nơi miền biên viễn nhiều gian khó. Ngày nay, người Dao Tiền vẫn không ngừng sáng tạo, cải tiến ngôi nhà truyền thống cho phù hợp với điều kiện tự nhiên, sinh hoạt, lao động sản xuất. Chính quyền xã sẽ hết sức tạo điều kiện, dựa vào khả năng sẽ hỗ trợ các hộ nhằm bảo tồn nhà trình tường vừa để giữ gìn kiến trúc truyền thống, từ đó tạo điều kiện cho bà con phát triển thêm loại hình du lịch cộng đồng.

Giữa nhịp sống hối hả, khi bê tông và vật liệu hiện đại ngày càng phổ biến thì tiếng chày nện đất vang vọng trong sương sớm, khói bếp bay lên từ mái ngói âm dương thân quen trở thành biểu tượng của văn hóa người Dao Tiền, minh chứng cho sự giao hòa bền chặt giữa con người và thiên nhiên.