CỐI XAY ĐÁ TRONG ĐỜI SỐNG DÂN TỘC MÔNG

Trước đây, khi chưa có điện lưới và các loại máy nghiền bột, máy xay xát thì đồng bào Mông chế biến lương thực, thực phẩm chủ yếu bằng những chiếc cối xay đá. Vì vậy, cối xay đá là đồ gia truyền lâu đời, vật dụng không thể thiếu của mỗi gia đình người Mông ở huyện Bảo Lạc. Giờ đây có nhiều máy móc thay thế, việc xay bột gạo, bột ngô thủ công bằng cối xay đá chỉ có một số ít gia đình còn sử dụng.

Người Mông tự đục, đẽo đá thủ công để làm ra chiếc cối xay. Chiếc cối xay đá này rất thuận tiện cho người sử dụng: Người xay ở tư thế đứng, dùng lực của 2 cánh tay và toàn thân để đẩy và xoay. Máng hứng được làm bằng gỗ chắc chắn, có độ bền cao vì tính năng sử dụng lâu dài. Bộ phận này dùng để hứng ở bên dưới không cho ngô chảy xuống cột. Cột dài hơn 1m, rộng tay quay trên 2m được treo bởi một sợi dây bền chắc, có thể chuyển động trong khuôn khi quay, một đầu của tay quay được gắn cài với mặt trên của cối đá.
 

Trong khi xay thì một hoặc hai người đứng đẩy tay xay ngô, một người bỏ từng nắm ngô vào cối. Đây là công việc thường ngày của các cô gái Mông để rèn luyện sức khỏe, sự dẻo dai và khéo léo; cũng là tiêu chí để đánh giá người phụ nữ đảm đang biết lo toan gánh vác việc nhà.

Cối xay đá gắn bó lâu đời, thân thuộc trong đời sống đồng bào Mông và rất được coi trọng. Người Mông đặt cối xay đá ở bên phải gian nhà với mong muốn cuộc sống thuận hòa, ngô lúa đầy nhà. Khi sử dụng xong, cối phải được lau rửa sạch sẽ.

Lớp trẻ người Mông hiện nay, nhiều người đã không còn biết đến cối xay đá, cả về nguồn gốc, công dụng cũng như ý nghĩa. Phải tìm đến các xóm, bản vùng cao còn khá nguyên sơ mới thấy những chiếc cối xay đá vẫn được người dân lưu giữ và sử dụng. Với họ, những chiếc cối xay đá giữ một vai trò quan trọng trong đời sống hằng ngày và lưu giữ lại như một “nhân chứng”, một phần ký ức trong mỗi cuộc đời của các thế hệ trong gia đình.

Cuộc sống phát triển, nhiều gia đình xay bột bằng máy. Nhưng việc lưu giữ cối xay đá truyền thống trong cuộc sống thường ngày, hay đưa cối xay đá trưng bày trong các lễ hội văn hóa, tổ chức các cuộc thi xay ngô bằng cối đá… phần nào nối dài giá trị biểu tượng của cối xay đá về sự đoàn kết, gắn bó, một nét đẹp văn hóa của đồng bào Mông đến thế hệ tương lai./.