Còn mãi điệu Then

Hát Then vẫn tồn tại trong đời sống văn hóa của người Tày, Nùng.

THEN - GIÁ TRỊ NGHỆ THUẬT ĐỘC ĐÁO

Then là loại hình thực hành tín ngưỡng đã có từ lâu đời. Trong quan niệm dân gian, "Then" có nghĩa là "Thiên", tức là "Trời", vì thế "Then" được coi là điệu hát của thần tiên truyền lại. Then tính xuất hiện từ lâu đời nhưng đến nay các nhà nghiên cứu văn hóa dân tộc vẫn chưa xác định được nó sinh ra từ thời nào. Chỉ biết rằng, hát Then và cây đàn tính diệu kỳ bắt nguồn từ cuộc sống lao động tập thể cộng đồng người Tày cổ. Hát Then xưa kia chủ yếu để phục vụ cho tầng lớp vua, quan trong triều đình, phục vụ cho việc cúng lễ. Đồng thời, trong điều kiện khoa học chưa phát triển, người dân hoàn toàn phụ thuộc vào thiên nhiên, số phận, Then là một nghi lễ thuộc về tâm linh tín ngưỡng. Từ đó, rất nhiều bài Then, giai điệu Then, tiếng đàn tính đã ngấm vào hơi thở trong cộng đồng người Tày, Nùng.

Nghệ nhân Bế Sơn Chung, xã Bế Văn Đàn (Quảng Hòa) cho biết: Then không thể thiếu trong đời sống tinh thần và tâm linh của người Tày, Nùng, nó đã trở thành một trong số tín ngưỡng đặc thù của cộng đồng tộc người này. Về mặt nghệ thuật dân gian, Then là một loại hình nghệ thuật tổng hợp chứa nhiều thành tố ngữ văn, âm nhạc, mỹ thuật, múa, diễn xướng dân gian và có giá trị về lịch sử, văn hóa, xã hội. Then được thể hiện sinh động bằng lời ca, tiếng nhạc, điệu múa dân gian hết sức phong phú và hấp dẫn. Trong một cuộc hát Then, âm nhạc là yếu tố quan trọng và xuyên suốt khi trình diễn. Các ông Then, bà Then thông qua lời ca, tiếng hát, những làn điệu Then từ cây đàn tính để gửi gắm những ước nguyện của người dân đến thần linh.

Hát then tính Cao Bằng có ở hai vùng, miền với giai điệu, cây đàn đặc trưng riêng, đó là Then tính miền Tây và Then tính miền Đông. Then miền Tây có cây đàn tính 3 dây âm cao thánh thót, làn điệu then dịu ngọt, mềm mại, dung dị như người thiếu nữ; Then miền Đông có cây đàn tính hai dây thanh trầm hơn, nhưng khi tiếng Then cất lên lại mạnh mẽ, trải lòng miên man, giai nhịp rộn ràng khúc tứ như chàng trai tuấn tú tài ba, hào phóng.

ĐỂ TIẾNG THEN MÃI NGÂN VANG

Có mặt tại buổi thành lập Đội văn nghệ bảo tồn dân ca xã Đức Xuân (Thạch An), chúng tôi thật sự thấy ấn tượng bởi phong trào văn nghệ ở nơi đây và cảm phục trước sức cuốn hút của hát Then, đàn tính đối với các thế hệ người dân. Đội văn nghệ bảo tồn dân ca của xã có 23 thành viên, trong đó thành viên lớn tuổi nhất đã trên 80 tuổi, ít nhất là 7 tuổi. Ngoài ra, tại buổi ra mắt nhiều người dù không phải là thành viên đội văn nghệ cũng tham gia giao lưu hát Then, đàn tính.

Bà Nông Thị Hoa, thôn Nà Pá, xã Đức Xuân cho biết: Từ nhỏ tôi đã được các cụ dạy hát Then, đàn tính và tôi đã yêu điệu Then ngay từ nhỏ. Có một thời gian các làn điệu dân ca của dân tộc nhất là hát Then, đàn tính bị quên lãng, tôi rất buồn, mấy năm nay khi phong trào văn hóa văn nghệ phát triển trở lại, tiếng Then, đàn tính lại ngân vang trên khắp bản làng, tôi tập hợp chị em biết hát Then để thành lập một nhóm cùng sinh hoạt, hát cho nhau nghe và tham gia các hội thi, hội diễn văn nghệ của huyện, xã. Sau một thời gian hoạt động, đến nay đội phát triển thành Đội văn nghệ bảo tồn dân ca của xã. Với vai trò đội trưởng, tôi luôn trăn trở làm thế nào để điệu Then của người Tày luôn được gìn giữ và được đông đảo bạn bè bốn phương biết đến. Tôi truyền dạy hát Then cho con em trong xã và sáng tác những lời Then mới trên làn điệu truyền thống. Tôi muốn góp một phần công sức nhỏ bé của mình đánh thức ngọn lửa đam mê văn hóa truyền thống trong thế hệ trẻ hôm nay.

Tiếng Then, đàn tính trở thành sợi dây gắn kết cộng đồng, thắt chặt tình đoàn kết giữa các thế hệ, gìn giữ cho nếp nhà, làng bản yên vui. Giữa bộn bề vất vả mưu sinh, những bàn tay lam lũ, tảo tần quanh năm với đồng ruộng bỗng trở nên khéo léo, mềm mại khi dạo trên dây đàn và thảnh thơi cất vang tiếng hát, xua tan những mệt mỏi, lo toan của cuộc sống thường ngày.

Phó Giám đốc Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh Tô Thị Trang khẳng định: Trải qua thăng trầm của lịch sử và thời gian, Then vẫn tồn tại trong đời sống văn hóa của người Tày, Nùng như một minh chứng cho sức sống và bản sắc văn hóa dân tộc. Ở đâu có người Tày, Nùng thì ở đó có hát Then. Then có sức hút đặc biệt mãnh liệt với người Tày, Nùng bởi tính chất nghi lễ linh thiêng phù hợp với phong tục, tập quán. Điều đó được minh chứng khi ngày 12/12/2019, tại Phiên họp Ủy ban Liên Chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 14 của UNESCO, "Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam" chính thức được UNESCO ghi danh vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Đây là niềm vinh dự, tự hào của đồng bào Tày, Nùng, Thái, đồng thời cũng giúp cộng đồng các dân tộc ở địa phương có di sản Then nhận thức đầy đủ hơn về giá trị của Then trong kho tàng di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc, để từ đó có những biện pháp thiết thực và hiệu quả bảo tồn và phát huy giá trị của di sản gắn với phát triển ngành kinh tế du lịch nước nhà.

Đi cùng với niềm tự hào là trách nhiệm gìn giữ và bảo tồn Then tính của các nghệ nhân, những năm qua, ngành văn hóa - thể thao và du lịch thực hiện nhiều hoạt động bảo tồn và phát huy loại hình nghệ thuật hát Then, đàn tính như: sưu tầm, ghi chép những bài Then, điệu tính gắn với đời sống sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng của bà con Tày, Nùng; sưu tầm các dụng cụ gắn liền với nghi lễ thực hành Then và hát Then cổ; hằng năm, khuyến khích các đơn vị, địa phương mở các lớp truyền dạy dân ca hát Then, đàn tính trong cộng đồng; tăng cường quảng bá, giới thiệu hình ảnh hát Then và trưng bày cây đàn tính tại các gian hàng trưng bày khi tham gia các sự kiện quảng bá du lịch trong và ngoài tỉnh… Chú trọng bồi dưỡng, khuyến khích các nghệ nhân hát Then, đàn tính truyền dạy sâu rộng di sản này trong cộng đồng, từ đó thành lập các câu lạc bộ hát Then, đàn tính tại các xóm, các điểm du lịch; đồng thời, tạo sân chơi thúc đẩy phong trào hát Then, đàn tính phát triển như: tổ chức liên hoan hát Then, đàn tính… Qua đó, góp phần để lời Then, tiếng tính của quê hương cùng những làn điệu dân ca tiếp tục sống mãi với thời gian.