Dấu ấn sáp ong trên nền chàm - Nghệ thuật in hoa văn của người Dao Tiền

Kỹ thuật in hoa văn bằng sáp ong của người Dao Tiền, nổi bật nhờ sự kết hợp tinh tế giữa sáp ong và chàm nhuộm, đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2025. Người phụ nữ Dao Tiền dùng thanh tre uốn cong làm bút, nhúng vào đĩa sáp ong được giữ nóng trên than hồng rồi vẽ trực tiếp lên vải thô. Khi tấm vải được nhúng nhiều lần vào chum chàm, lớp sáp ong bảo vệ những phần đã vẽ; đến khi luộc trong nước sôi, sáp tan và hiện lên những hoa văn trắng tinh, nổi bật mà vẫn hài hòa trên nền xanh chàm cổ truyền.

Khác với các kỹ thuật thêu hay dệt thổ cẩm vốn cho phép chỉnh sửa từng đường kim sợi chỉ, thì việc in sáp ong nét nào ra nét đó, không có cơ hội sửa. Mỗi nét thanh tre phải dứt khoát, đều tay, nóng vừa đủ để bám vải nhưng không quá lỏng để tránh bị loang màu. Vì thế, công đoạn in hoa văn đòi hỏi sự kết hợp hài hòa giữa bàn tay, trí nhớ và độ nóng chảy của sáp ong - nơi sự tập trung cũng như sự khéo léo của người thợ thủ công quyết định toàn bộ vẻ đẹp của tấm vải.

Hệ thống hoa văn in sáp ong của người Dao Tiền lại chứa đựng thế giới biểu tượng phong phú. Trên thân váy, những vòng tròn lồng vào nhau gợi hình đồng tiền – biểu trưng cho sự sung túc và vòng quay của vũ trụ, nhắc về quan niệm sống hài hòa của cộng đồng. Những đường uốn cong như sóng nước kể lại hành trình thiên di xa xưa khi tổ tiên vượt núi băng đèo tìm miền đất mới. Dàn tam giác nhấp nhô chạy dài trên chân váy mô phỏng dáng núi đổ bóng, thể hiện sự che chở, bền bỉ và niềm tin vào đất mẹ. Trong khi đó, các đường thẳng và đường gãy khúc chạy theo nhịp đều đặn phản ánh nhịp lao động nương rẫy và tinh thần kỷ luật của cộng đồng Dao Tiền.

Tất cả hòa quyện thành một bức tranh bằng hình khối, nơi mỗi họa tiết không tồn tại riêng lẻ mà kết nối với nhau, gợi mở một dòng chảy văn hóa sâu lắng. Khi người phụ nữ mặc bộ trang phục truyền thống, đó không chỉ là quần áo mà còn là câu chuyện của dòng tộc - một sự tiếp nối của bản sắc văn hóa.

Hiện nay, cộng đồng người Dao Tiền vẫn gìn giữ nghiêm ngặt các công đoạn truyền thống, từ khâu in đến nhuộm chàm. Nhiều nghệ nhân lớn tuổi vẫn miệt mài bên bếp lửa, các bà mẹ tiếp tục dạy con gái từ cách đun sáp đúng độ đến cách điều khiển bút tre để tạo ra những nét hoa văn cân đối.

Với giá trị văn hóa đặc sắc, Cao Bằng đã đưa kỹ thuật in hoa văn sáp ong tham gia nhiều sự kiện văn hóa - du lịch trong và ngoài tỉnh, góp phần quảng bá di sản này đến du khách và bạn bè quốc tế. Những gian trưng bày và buổi trình diễn thực hành tại các ngày hội, chương trình giao lưu văn hóa - du lịch giúp nghề truyền thống bước ra khỏi không gian quen thuộc, trở thành niềm tự hào chung của tỉnh.

Khi gắn kỹ thuật in sáp ong của người Dao Tiền với du lịch cộng đồng, nhiều hoạt động trải nghiệm hấp dẫn như: vẽ hoa văn bằng sáp ong; nhuộm chàm truyền thống – từ khuấy chum chàm đến phơi vải đúng kỹ thuật; tìm hiểu giá trị văn hóa phi vật thể trên bộ trang phục Dao Tiền – nơi du khách được chạm vào chất liệu, soi từng lớp hoa văn và được giải thích cặn kẽ về ý nghĩa. Không ồn ào, vội vã, mỗi trải nghiệm đều đem lại cho du khách cảm giác gần gũi với đời sống văn hóa miền núi, nơi những giá trị đẹp đẽ nhất nằm ở sự bền bỉ, giản dị và chân thành.

Giữa nhịp sống hiện đại, kỹ thuật in hoa văn bằng sáp ong vẫn giữ nguyên vẻ đẹp bí ẩn và cuốn hút của một di sản văn hóa. Đó là nghệ thuật của trí nhớ,  đôi bàn tay, hơi lửa và cả thế giới biểu tượng ẩn trong từng họa tiết. Khi những hoa văn trắng hiện dần từ nền chàm, đó không chỉ là khoảnh khắc mà còn là lời khẳng định về bản sắc, niềm tự hào và sức sống bền bỉ của văn hóa Dao Tiền trên miền Non nước Cao Bằng.